Xạ trị: Tác dụng và biến chứng trong điều trị ung thư

Xạ trị (Radiation therapy) là một phương pháp điều trị y tế sử dụng các tia ion hóa hoặc tia điện từ để tiêu diệt hoặc kiểm soát tế bào ung thư và tế bào bất thường khác trong cơ thể. Phương pháp này sử dụng các tia ion hóa hoặc tia điện từ có năng lượng cao để làm tổn thương hoặc phá hủy tế bào ung thư. Các tia này hoạt động bằng cách gây hỏa hoạn trong các mạch di truyền gen của tế bào, làm ngừng sự phân chia và phát triển của chúng, dẫn đến sự tiêu diệt tế bào hoặc làm cho chúng không còn hoạt động bình thường.

Xạ trị thường được sử dụng để điều trị ung thư và có thể sử dụng độc lập hoặc kết hợp với các phương pháp điều trị khác như phẫu thuật hoặc hóa trị.

Xạ trị diệt tế bào ung thư như thế nào?

Xạ trị tiêu diệt tế bào ung thư bằng cách tác động vào DNA của chúng. Các tia ion hóa hoặc tia điện từ có năng lượng cao được sử dụng trong xạ trị để gây tổn thương hoặc phá hủy DNA của tế bào ung thư. Quá trình tác động này có các cơ chế chính sau:

• Gây gãy đứt chuỗi DNA: Tia ion hóa hoặc tia điện từ trong xạ trị tấn công và gây gãy đứt chuỗi DNA của tế bào ung thư. Khi chuỗi DNA bị gãy đứt, tế bào không thể sao chép và tái tổ chức DNA trong quá trình phân chia tế bào. Điều này dẫn đến sự tổn thương hoặc tử vong của tế bào ung thư.
• Tạo các gốc tự do: Xạ trị tạo ra các gốc tự do, là các phân tử không ổn định có khả năng tác động và làm tổn thương các phân tử khác trong tế bào ung thư. Các gốc tự do gây ra các sự biến đổi trong cấu trúc và chức năng của tế bào, làm cho chúng không còn có khả năng sinh sản và phát triển.
• Gây tác động chậm hay chết theo chu trình: Xạ trị có thể gây chết theo chu trình tế bào ung thư, nghĩa là tế bào vẫn còn sống nhưng không còn hoạt động bình thường và không thể phân chia. Điều này giúp ngăn chặn sự phát triển và lây lan của tế bào ung thư.

Mục tiêu của xạ trị là tiêu diệt tế bào ung thư mà không gây hại đến các tế bào khỏe mạnh xung quanh. Tuy nhiên, các tế bào khỏe mạnh cũng có thể bị ảnh hưởng nhưng thường có khả năng phục hồi tốt hơn so với tế bào ung thư.

Quá trình điều trị thường được lập kế hoạch và theo dõi cẩn thận để đảm bảo hiệu quả điều trị và giảm thiểu tác động phụ đối với các mô xung quanh. Sự lựa chọn của kỹ thuật và liều lượng tia xạ thường được cá nhân hóa dựa trên loại ung thư, giai đoạn, vị trí và tình trạng sức khỏe của bệnh nhân.

Xạ trị có những loại nào

Xạ trị là một phương pháp điều trị y học đa dạng và phức tạp, với nhiều loại khác nhau tùy thuộc vào loại ung thư, vị trí, kích thước và giai đoạn của khối u ung thư. Dưới đây là một số loại xạ trị phổ biến:

• Xạ trị bên ngoài cơ thể (External beam radiation therapy – EBRT): Đây là phương pháp thông thường, trong đó các tia xạ được phóng từ máy xạ trị ngoài cơ thể, hướng vào vị trí của khối u ung thư. EBRT có nhiều kỹ thuật khác nhau như phổ biến (3D-CRT), cắt lát (IMRT), hình cầu (VMAT), và proton therapy. Mỗi kỹ thuật này cho phép tập trung tia xạ vào khối u và giảm thiểu tác động lên các mô khỏe mạnh xung quanh.
• Xạ trị bên trong cơ thể (Brachytherapy): Brachytherapy là phương pháp trong đó các nguồn tia xạ được đặt trực tiếp vào hoặc lân cận vùng khối u ung thư. Các nguồn tia xạ có thể được đặt tạm thời (temporary) hoặc cố định (permanent) trong cơ thể. Loại xạ trị này thường được sử dụng trong điều trị ung thư tử cung, ung thư tuyến tiền liệt, ung thư vòm họng, và nhiều loại ung thư khác.
• Liệu pháp xạ trị cơ thể lập thể (Stereotactic radiation therapy – SRT hoặc Stereotactic ablative radiotherapy – SABR): SRT hoặc SABR sử dụng tia xạ có hướng và liều lượng chính xác cao, được tập trung vào khối u ung thư nhỏ hơn, thường là các khối u nhỏ hay các tổn thương lạ trong não, phổi, gan, hoặc xương. Phương pháp này cho phép phá hủy tế bào ung thư trong khi bảo vệ tối đa các cơ quan và mô xung quanh.
• Xạ trị bằng tia electron (Electron beam radiation therapy): Phương pháp này sử dụng tia electron để xạ trị các khối u ung thư nằm gần bề mặt cơ thể hoặc trong các vùng nhỏ. Electron beam thường được sử dụng trong xạ trị ung thư da, ung thư vùng mặt, và ung thư vùng ngực.
• Xạ trị hỗn hợp (Combined modality radiation therapy): Đôi khi, xạ trị được sử dụng kết hợp với các phương pháp điều trị khác như phẫu thuật hoặc hóa trị để tăng hiệu quả điều trị.

Xạ trị được thực hiện khi nào?

Quá trình xạ trị diễn ra như sau:

• Lập kế hoạch: Trước khi bắt đầu xạ trị, bác sĩ sẽ định vị và xác định kích thước, hình dạng và vị trí của khối u ung thư bằng cách sử dụng các phương pháp hình ảnh như CT (computed tomography), MRI (magnetic resonance imaging) hoặc PET (positron emission tomography). Dựa vào thông tin này, họ sẽ lập kế hoạch xạ trị, xác định liều lượng tia xạ và khu vực cần tiếp xúc với tia xạ.
• Thực hiện: Trong quá trình xạ trị, bệnh nhân sẽ được đặt trong vị trí cố định và định vị chính xác để đảm bảo rằng các tia xạ chỉ nhắm vào khu vực ung thư. Sau đó, máy xạ trị sẽ được sử dụng để phóng tia xạ vào khu vực ung thư từ các góc khác nhau. Liều lượng tia xạ và thời gian tiếp xúc với tia xạ sẽ được điều chỉnh để đảm bảo hiệu quả điều trị.
• Tiếp tục điều trị: Xạ trị thường được tiến hành theo các kế hoạch liều lượng và thời gian tiếp xúc được xác định từ trước. Thời gian điều trị và số lần tiếp xúc với tia xạ có thể khác nhau tùy thuộc vào loại và giai đoạn của ung thư.
• Theo dõi và đánh giá: Sau khi hoàn thành xạ trị, bác sĩ sẽ theo dõi và đánh giá hiệu quả điều trị thông qua các phương pháp hình ảnh và các kiểm tra y tế khác. Điều này giúp đảm bảo rằng khối u ung thư đã được tiêu diệt hoặc kiểm soát một cách hiệu quả.

Xạ trị có tiêu diệt được hoàn toàn tế bào ung thư không?

Xạ trị có thể tiêu diệt hoàn toàn tế bào ung thư trong một số trường hợp, nhưng không phải lúc nào cũng xảy ra điều này. Khả năng tiêu diệt tế bào ung thư hoàn toàn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm loại ung thư, giai đoạn, kích thước và vị trí của khối u, cũng như khả năng phản ứng và đáp ứng của mỗi bệnh nhân.

Trong một số trường hợpcó thể tiêu diệt toàn bộ tế bào ung thư và làm cho khối u biến mất hoàn toàn. Đây được gọi là tiêu diệt hoàn toàn (complete remission) hoặc khỏi bệnh (cure) trong trường hợp ung thư có thể được điều trị và không tái phát.

Tuy nhiên, trong một số trường hợp khác chỉ có thể kiểm soát hoặc giảm kích thước của khối u, làm giảm triệu chứng và ngăn chặn sự lan rộng của ung thư, nhưng không tiêu diệt toàn bộ tế bào ung thư. Điều này có thể xảy ra khi ung thư ở giai đoạn tiến triển cao hoặc khi tế bào ung thư đã lan rộng đến các vùng khác trong cơ thể.

Quan trọng là nhận thức rằng mục tiêu không phải lúc nào cũng là tiêu diệt hoàn toàn tế bào ung thư. Mục tiêu chính là kiểm soát và giảm tổn thương của khối u, cải thiện chất lượng sống của bệnh nhân và kéo dài tuổi thọ. Quyết định về liệu pháp xạ trị sẽ được đưa ra dựa trên các yếu tố này và tham vấn cùng bác sĩ chuyên khoa.

Những biến chứng của xạ trị có thể gặp

Xạ trị là một phương pháp điều trị mạnh mẽ nhằm tiêu diệt hoặc kiểm soát tế bào ung thư, nhưng nó cũng có thể gây ra một số biến chứng. Các biến chứng có thể bao gồm:

• Tổn thương đến tế bào khỏe mạnh: Mặc dù được thiết kế để tác động vào tế bào ung thư, nhưng nó cũng có thể ảnh hưởng đến các tế bào khỏe mạnh xung quanh khu vực điều trị. Điều này có thể dẫn đến tác động phụ như đau, viêm, sưng, và hư hại các cơ quan và mô xung quanh.
• Mệt mỏi và suy giảm sức khỏe: Xạ trị có thể gây ra mệt mỏi và suy giảm sức khỏe tổng thể do tác động lên các tế bào và mô trong cơ thể. Cảm giác mệt mỏi thường kéo dài trong suốt thời gian điều trị và có thể tiếp tục sau khi hoàn tất xạ trị.
• Tác động lên da: Xạ trị có thể gây viêm da, sưng, đỏ, và kích ứng da. Một số bệnh nhân có thể phát triển viêm da nặng hơn được gọi là viêm da do xạ trị (radiation dermatitis).
• Tác động lên hệ tiêu hóa: Xạ trị đối với vùng bụng và chậu có thể gây ra nôn mửa, tiêu chảy, hoặc khó tiêu hóa. Điều này có thể làm cho việc ăn uống và hấp thụ chất dinh dưỡng trở nên khó khăn.
• Tác động lên hệ huyết học: Xạ trị có thể làm giảm số lượng tế bào hồng cầu, bạch cầu và tiểu cầu trong cơ thể, dẫn đến thiếu máu, tụ cầu máu, và dễ tổn thương.
• Rối loạn tâm lý và tâm sinh lý: Xạ trị có thể gây ra căng thẳng tâm lý, lo âu, và trầm cảm do tác động vật lý và tâm lý của việc điều trị ung thư.
• Biến đổi cấu trúc tế bào: Xạ trị có thể làm thay đổi cấu trúc tế bào ung thư, khiến chúng trở nên khó phát hiện và điều trị.

Các biến chứng của xạ trị có thể khác nhau tùy thuộc vào loại và vị trí của ung thư, liều lượng xạ trị, và tình trạng sức khỏe của bệnh nhân. Rất quan trọng để thảo luận và tham khảo ý kiến ​​với bác sĩ chuyên khoa xạ trị để hiểu rõ các rủi ro và lợi ích của xạ trị và chuẩn bị tốt nhất cho quá trình điều trị.

⏩⏩ Mời quý cô bác, anh chị tham gia nhóm tại: fb.com/536288528581514 để trao đổi thêm những thông tin – tình trạng sức khỏe cùng cộng đồng và bác sĩ chuyên khoa.